استفاده از ابزارهای مالی

بهبود شرایط اقتصادی با استفاده از ابزارهای مالی اسلامی

استفاده از ابزارهای اجتماعی منطبق بر شریعت از جمله قرض‌الحسنه، صکوک اجتماعی، وقف و زکات می‌تواند نقش بسزایی در کاهش تأثیر کرونا بر بخش‌های آسیب‌پذیر و رشد صنعت مالی داشته باشد.

به گزارش بازار به نقل از پژوهشکده پولی و بانکی، بانک‌ها، شرکت‌ها و کشورهای اسلامی می‌توانند با استفاده از چهار ابزار اجتماعی اسلامی از جمله قرض‌الحسنه، صکوک اجتماعی، وقف و زکات عواقب ناشی از بحران کووید-۱۹ را کاهش و کنترل نمایند.

در حال حاضر، سرعت اقتصاد مالی اسلامی در بسیاری از کشورها به دلیل اقدامات دولت‌ها برای مقابله با شیوع ویروس کرونا به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. پاندمی کرونا در بسیاری از کشورها با افزایش نرخ بیکاری همراه بوده و باعث شده است بسیاری از شرکت‌ها کاهش چشم‌گیر درآمدی را تجربه کنند.

تأمین مالی اسلامی زمینه استفاده از محصولات و ابزارهای با اهداف مسئولیت اجتماعی را فراهم می‌کند و از آنجاییکه تنظیم‌کننده‌ها و سیاست‌گذاران در سراسر جهان به دنبال ایجاد یک نظام مالی پایدارتر، متمرکز بر ذی‌نفعان و مسئولیت اجتماعی برای آینده هستند لذا به گفته موسسه رتبه‌بندی S&P بین تأمین مالی اسلامی و تأمین مالی پایدار، نقاط اشتراک فراوانی وجود دارد.

ابزارهای تأمین مالی اسلامی، منطبق با اهداف دین مبین اسلام بوده و از اهداف شرع پیروی می‌کنند و با ملاحظات زیست محیطی، اجتماعی و حاکمیتی (ESG) و هدف گسترده‌تر آن از جمله تأمین مالی پایدار هم‌پوشانی دارد.

انتشار صکوک اجتماعی به عنوان یکی از ابزارهای مالی اسلامی می‌تواند در صورتیکه با هدف انجام مسئولیت‌های اجتماعی خاص نظیر حمایت از سیستم آموزشی و بهداشت و درمانی یا کمک به شرکت‌های آسیب دیده انتشار یابد، منجر به کاهش نرخ اقساط آن برای شرکت‌های آسیب‌دیده از کرونا گردد.

اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه از سوی بانک‌ها برای اهداف رفاهی یا به منظور تأمین الزامات کوتاه‌مدت می‌تواند با ایجاد مهلت تنفس در بازپرداخت اصل وجه به بسیاری از اشخاص و شرکت‌های متأثر از کووید-۱۹کمک قابل توجهی نماید. وقف و زکات نیز از دیگر ابزارهای قدرتمند مالی اسلامی هستند که با توجه به ویژگی‌های خود می‌توانند نقش بسزایی در کاهش تأثیر کرونا بر بخش‌های آسیب‌پذیر داشته باشد.

استفاده از ابزارهای مالی

معرفی کتاب صکوک

بازار سرمایه و ابزارهای تامین مالی اسلامی

مدیران مالی شرکتها و سازمانها در راستای تامین منابع مالی میان و بلند مدت مورد نیاز، نیازمند شناخت دقیق «بازار سرمایه» و «ابزارهای مالی بازار سرمایه» هستند؛ از آنجایی که بازار مالی جامعه ما از جمله «بازار سرمایه» از اصول و قوانین دین مبین اسلام تبعیت می کند و از طرف دیگر بیش از دو دهه است که ابزارهای مالی اسلامی قابل استفاده در بازار سرمایه کشورهای اسلامی دچار تحولات اساسی شده است، به گونه ای که امروزه تعدادی از این ابزارهای مالی در بازار سرمایه کشورهای غیراسلامی مورد معامله و مبادله قرار می‌گیرد، لذا آشنایی با این ابزارهای مالی جدید قابل استفاده در بازار سرمایه کشورهای اسلامی به چگونگی تامین مالی میان‌مدت و بلندمدت مدیران مالی شرکت ها و سازمان ها از بازار سرمایه کمک شایان توجهی می کند. کتاب پیش رو یکی از اولین و منسجم‌ترین منابع به تحریر درآمده برای دانشجویان رشته حسابداری و کلیه مدیران مالی شرکت ها و سازمان ها در این زمینه است.

کتاب اوراق بهادار اسلامی در بازارهای مالی ایران

در این کتاب، اوراق بهادار موجود در بازارهای مالی ایران معرفی و با ارائه تاریخچه‌ای از اوراق، خصوصیات و نحوه انتشار آنها تشریح شده است.در بخشی از این کتاب می خوانیم: تامین مالی کسری بودجه یکی از مسائل و دغدغه های همیشگی دولت‌ها به ویژه در کشورهای در حال توسعه است و تا به حال روش‌های متفاوتی جهت تامین مالی کسری بودجه در اقتصادهای متعارف (مانند استقراض داخلی و خارجی) تعریف شده است؛ هر یک از این روش ها مزیت ها و معایبی دارند که به نسبت وضعیت موجود باید به انتخاب آن ها اقدام کرد؛ اما رایج ترین راه برای تامین کسری بودجه، انتشار اوراق قرضه به ویژه اسناد خزانه است.

اوراق مشتقه و استراتژی های معاملاتی اختیار معامله به زبان ساده

یکی از مباحث تخصصی سرمایه گذاری در بازار بورس، اوراق مشتقه و علی الخصوص اوراق اختیار معامله و استراتژی های شکل گرفته برآن است. در این راستا تاکید کتاب حاضر بر آشنایی با این مباحث بصورت تخصصی اما به زبان ساده و صیقل داده شده می‌باشد و تلاش برآن بوده که فارغ از هرگونه دشواری های کلمات ترجمه ای و بدور از لغات ناآشنا، مباحث در قالب جملات سلیس و مثال های کاملاً تشریح شده، بصورت تفهیمی سهل و روان حلاجی شوند و برای مخاطبان بیان شود، مطالب کتاب می تواند برای تمامی دانشجویان رشته های مالی، اقتصادی، بازرگانی و حسابداری و علاقه مندان مفید باشد.

اصول بیمه اسلامی

درس اول: مفهوم، اهمیت و جایگاه بیمه در اقتصاد امروز، درس دوم: تحولات تاریخی بیمه، درس سوم: ماهیت بیمه و انواع آن، درس چهارم: ارکان، ویژگی‌‌ها و اصول بیمه، درس پنجم: مدیریت ریسک و بیمه، درس ششم: اصول و مبانی فقهی حاکم بر قراردادها، درس هفتم: تطبیق بیمه تجاری با عقود شرعی معین، درس هشتم: بیمه و قواعد حاکم بر معاملات، درس نهم: شرایط بیمه، درس دهم: بیمه تکافل

بازارهای سرمایه اسلامی (رویکرد مقایسه‌ای)

فصل اول: پایه ریزی مفاهیم – آدام اسمیت ، سرمایه داری و مالیه اسلامی، فصل دوم: بازارهای سرمایه، فصل سوم: مالیه اسلامی ( فلسفه اصلی، قراردادها،طراحی ابزاها و الزام ها)، فصل چهارم: بازارهای پول بین بانکی، فصل پنجم : بازار پول بین بانکی اسلامی ( IIMM )، فصل ششم: اوراق قرضه و بازار اوراق قرضه، فصل هفتم: صکوک وبازار صکوک، فصل هشتم : سهام عادی و بازارهای اوراق مالکیت، فصل نهم: بازار اوراق مالکیت اسلامی، فصل دهم: ابزارهای مشتقه: محصولات و کاربردها، فصل یازدهم: ابزارهای مشتقه منطبق با شریعت، فصل دوازدهم: نرخ های ارز و بازار ارز، فصل سیزدهم: بازارهای سرمایه و سیاست دولت.

حسابداری ابزارها و عقود مالی اسلامی

حسابداری به شناسایی، ثبت و گزارش رویدادهای مالی می ‌پردازد. واضح است که رویدادهای مالی هر محیط تجاری بنا بر شرایط اقتصادی و ارزش‌ های فرهنگی و دینی حاکم بر آن محیط متفاوت خواهند بود. حسابداری ابزارها و عقود مالی اسلامی و زکات از جمله مواردی هستند که به ‌طور مجزا در تدوین استانداردهای گزارشگری مالی بین ‌المللی (IFRS) مد نظر نبوده ‌اند و برخی نهادهای استانداردگذار اسلامی همانند سازمان حسابداری و حسابرسی برای نهادهای مالی اسلامی (AAOIFI) به ارائه استانداردهای حسابداری برای معاملات و ابزارهای مالی اسلامی می ‌پردازند.

کتاب حاضر با پرداختن به حسابداری ابزارها و عقود مالی اسلامی از منظر استانداردهای حسابداری AAOIFI و IFRS و رویه‌ های جاری کشور به همراه تبیین حسابداری زکات و مسئولیت اجتماعی از منظر اسلامی، تصویر جامع و به‌ روز از حسابداری ابزارها و عقود اسلامی فراهم می‌ سازد. همچنین، سعی شده است با بیان دیدگاه ‌های فقه شیعه در موارد مقتضی به غنای محتوای کتاب افزوده شود.

اوراق بهادار با درآمد ثابت در بازار سرمایه ایران

اوراق بدهی از یک سو تامین کننده بودجه لازم برای پیاده سازی طرح‌های شرکت‌ها و نهادهاست و از سوی دیگر روشی برای کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و ایمن کردن سبد سهام سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه است. از آنجا که اوراق بدهی نظیر اوراق مشارکت، اوراق خزانه اسلامی و . دارای سود ثابت است، می‌تواند ریسک سرمایه‌گذاری را تا حد قابل توجهی کاهش دهد. در مطالعه حاضر به انواع اوراق بهادار با درآمد ثابت در بازار سرمایه ایران شامل: اوراق قرضه، اوراق صکوک اجاره، اوراق صکوک مرابحه، صکوک استصناع، صکوک مشارکت و اوراق منفعت به طور کامل پرداخته شده است.

گفتارهايی درباره اوراق بهادار اسلامی (صكوک)

در سال‌های اخیر تحقیقات انجام گرفته در حوزه مالی اسلامی- چه در بعد کیفی و چه در بعد کمی- رشد قابل توجهی داشته است؛ اما هنوز نیازمند پی‌گیری اساتید و پژوهشگران ارجمند است تا به مراحل تکامل ارتقا یابد.

کتاب پیشرو مجموعه مقالاتی در زمینه برخی از ابزارهای مالی اسلامی است که به دلیل داشتن برخی ویژگی‌های خاص از سایر آثاری که در این زمینه تألیف یا ترجمه شده متمایز است:

در مقالات این مجموعه، مدل‌های عملیاتی انواع اوراق بهادار اسلامی و برخی ملاحظات دیگر این اوراق مانند مدیریت ریسک ارایه شده است.

در مقالات این مجموعه، مدل‌های عملیاتی مربوط به انواع اوراق بهادار اسلامی بر اساس مبانی فقه امامیه طراحی شده است. در این مجموعه از مقالات نویسندگان متعدد استفاده شده است و این باعث تنوع در دیدگاه‌ها و قوت مجموعه شده است.

نهادهای مالی: راهنمای قانون بازار اوراق بهادار

نویسنده: مشاوران و کارشناسان مدیریت پژوهش سازمان بورس

توضیحات: 2 جلد

درباره کتاب: نهادهای مالی به همراه بازارها و ابزارهای مالی از اجزای اصلی تشکیل دهنده نظام مالی به شمار می روند که حضور فعال و قانونمند آنها می تواند نویدبخش یک نظام مالی قوی و کارآمد باشد . از آنجا که نهادهای مالی قادرند از یکـسو مبدع و مبتکر ابزارهای مالی جدید و شیوه های نوین تأمین مالی و معاملات در بازار سرمایه باشند و از سوی دیگر ، با به کارگیری و گسترش استفاده از ابزارهای مالی گوناگون موجبات رونق و توسعه بازار را فراهم آورند ، شاید به تعبیری بتوان این نهادها را محور اصلی و موتور محرکه نظام مالی دانست.

بازار سرمایه اسلامی

نویسنده: سید عباس موسویان

تعداد صفحه:487

سرفصل‌ها: بخش اول: مبانی نظری(فقهی و اقتصادی) بازار سرمایه اسلامی-فصل اول: اصل صحت و لزوم قراردادها از دیدگاه فقه اسلامی-فصل دوم: ضوابط عمومی قراردادهای بازار سرمایه از دیدگاه فقه اسلامی-فصل سوم: ضوابط اختصاصی قراردادهای بازار سرمایه از دیدگاه فقه اسلامی-فصل چهارم: اصول و معیارهای اقتصادی ابزارهای مالی بازار سرمایه اسلامی-بخش دوم: ابزارهای مالی متعارف(سنتی)-فصل اول: اوراق قرضه-فصل دوم: اوراق سهام عادی-فصل سوم: اوراق سهام ممتاز-فصل چهارم: فروش استقراضی سهام-بخش سوم: ابزارهای مالی اسلامی(صکوک)-فصل اول: اصول و مبانی ابزارهای مالی اسلامی(صکوک)-فصل دوم: اوراق قرض الحسنه-فصل سوم: اوراق وقف، روشی نوین برای تأمین مالی طرح های عام المنفعه-فصل چهارم: اوراق مرابحه، ابزار مالی کوتاه مدت-فصل پنجم: اوراق سلف، ابزاری مناسب برای تأمین سرمایه کوتاه مدت و مدیریت ریسک-فصل ششم: اوراق اجاره و اجاره به شرط تملیک-فصل هفتم: اوراق جعاله ابزاری کارآمد برای توسعه بخش خدمات-فصل هشتم: اوراق منفعت، ابزاری برای تأمین مالی بخش خدمات-فصل نهم: اوراق استصناع، ابزاری مناسب برای طرح ها و پروژه های عمرانی؛ مثال کاربردی بخش مسکن-فصل دهم: اوراق مشارکت-فصل یازدهم: اوراق مضاربه ابزاری مناسب برای توسعه بخش بازرگانی-فصل دوازدهم: اوراق مزارعه و مساقات؛ ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایران-فصل سیزدهم: اوراق بهادار(صکوک) بانکی؛ تبدیل تسهیلات بانکی به اوراق بهادار، در بانکداری بدون ربا

استفاده از ابزارهای مالی غیر استفاده از ابزارهای مالی مرسوم توسط فدرال رزرو

رئیس فدرال رزرو در کلوپ اقتصاد ملی گفت که ممکن است سیاست‌گذاران مالی آمریکا یک بار دیگر مجبور شوند برای جلوگیری از یک رکود بزرگ دیگر، از ابزارهای مالی غیرمرسوم استفاده کنند.

به گزارش خبرگزاری موج به نقل از اسپوتنیک، رئیس فدرال رزرو، جانت یلن در کلوپ اقتصاد ملی گفت که ممکن است سیاست‌گذاران مالی آمریکا یک بار دیگر مجبور شوند برای جلوگیری از یک رکود بزرگ دیگر، از ابزارهای مالی غیرمرسوم استفاده کنند.

رئیس فدرال رزرو گفت: احتمال این که در زمانی در آینده، لازم شود نرخ‌های بهره کوتاه‌مدت به حد موثر پایینی خود کاهش داده شوند بسیار است. خط آخر این است که ما باید متوجه شویم که شاید باید دوباره از ابزارهای نامتعارف خود استفاده کنیم.

رئیس بانک مرکزی آمریکا گفت که یک رکود اقتصادی با شدتی بسیار کمتر از رکود بزرگ، می‌تواند برای بازگرداندن نرخ‌های بهره کوتاه‌مدت به محدوده پایینی موثر خود، کافی باشد.

یلن اشاره کرد: اقتصاد آمریکا گام‌های بزرگی برداشته است و درحال حاضر نزدیک به حداکثر استخدام قرار دارد و تورم هم انتظار می‌رود که افزایش پیدا کند.

بزرگترین بانک‌ها نظیر مورگان استنلی، اچ‌اس‌بی‌سی و سیتی‌گروپ اخیرا هشدار داده‌اند که از آن‌جایی که رشد مداوم بازارهای مالی و سهام بر اساس داده‌های محکم اصولی اقتصاد کلان صورت نگرفته است و کاملا مجازی و صوری است، اقتصاد آمریکا در مرحلی قبل از حبابی شدن قرار دارد.

ضرورت استفاده از ابزارهای نوین تامین مالی در صندوق بازنشستگی فولاد

مشاور مدیرعامل صندوق بازنشستگی فولاد بر ضرورت به کارگیری شیوه های نوین تامین مالی با محوریت بازار سرمایه در صندوق و شرکت های زیر مجموعه تاکید کرد.

به گزارش ایلنا، مجتبی حمیدیان در گفتگویی با اشاره به اینکه صندوق بازنشستگی فولاد برای افزایش بازدهی‌ دارایی های‌ خود نگاه ویژه ای به بازار سرمایه دارد اظهار داشت: ورود شرکت های زیرمجموعه به بازار سرمایه از جنبه های گوناگون حائز اهمیت است؛ یکی از مهم‌ترین آن‌ها افزایش شفافیت صورت‌های مالی شرکت هاست. ضرورتی که امروز در صندوق فولاد احساس می شود؛ ایجاد محیطی شفاف برای سهامداران و ذی نفعان است که می‌بایست همانند یک اتاق شیشه ای تمام امورات شرکت ها را بررسی نمایند. هر جا شفافیت بیشتری باشد به طور قطع با افزایش بهره وری روبرو هستیم.

حمیدیان یکی دیگر از مزیت‌های ورود شرکت‌های زیرمجموعه به بازار سرمایه را کمک به تامین مالی طرح‌های توسعه ای و سرمایه در گردش آن‌ها دانست و گفت: اکنون یکی از مهم ترین مشکلات و چالش‌هایی که شرکت های زیرمجموعه صندوق با آن مواجه هستند موضوع کمبود سرمایه در گردش و چالش تامین مالی طرح‌های توسعه‌ای است. یک راهکار متداول در این خصوص استفاده از تسهیلات بانکی می باشد اما گرفتن تسهیلات بانکی هم مشکلات خاص خود را دارد و شرکت ها باید زمان زیادی را صرف این کار نمایند.

وی ادامه داد: اما وقتی شرکتی وارد بازار سرمایه می شود از این طریق می تواند هزینه‌های سرمایه در گردش و حتی طرح‌های توسعه ای خود را تامین نماید.

مشاور مدیرعامل صندوق بازنشستگی فولاد، یکی دیگر از شیوه های نوین تامین مالی را اوراق بدهی و صکوک عنوان کرد و تصریح نمود: با فراهم نمودن مقدمات لازم و هماهنگی با سازمان بورس و اوراق بهادار و تمهید ساز وکار اجرایی می بایست در این خصوص اقدام شود.

وی افزود: ما برای تبدیل دارایی‌های غیرمولد و راکد به دارایی های مولد نیاز به فکر نو و نگاه تحول گرا در صندوق و شرکت‌های زیرمجموعه داریم.

حمیدیان عنوان کرد: تمام اقدامات صندوق در خصوص استفاده از شیوه های نوین تامین مالی با هدف افزایش بازدهی دارایی های بازنشستگان و رونق اقتصادی شرکت های زیرمجموعه صورت می گیرد. هدف ما ایجاد ارزش افزوده مطلوب برای دارایی‌های بازنشستگان است تا از این طریق بتوانیم خدمات رفاهی مطلوب‌تری به این عزیزان ارائه نمائیم.

قواعد استفاده از ابزار اوراق مالی در اقتصاد ایران

تهران (پانا) - بررسی یک پژوهش حاکی از آن است که استفاده از ابزار اوراق مالی در اقتصاد ایران دارای دو وجه متمایز است. وجه نخست که می‌تواند به یک مزیت تبدیل شود آن است که هنگامی که سیاستگذار در هزینه‌های خود با کسری منابع روبه‌رو شود، می‌تواند با انتشار اوراق بدهی ناترازی‌های بودجه را هموار سازد و از سوی دیگر می‌تواند یک بازار مشخص برای اوراق متناسب با نرخ سود هدف ایجاد کند.

به گزارش دنیای اقتصاد، مزیت دیگر آن است که دولت‌ها از تامین مالی تورمی پرهیز می‌کنند و از یک ابزار تامین مالی غیر تورمی بهره می‌‌برند. اما استفاده از اوراق مالی وجه دیگری نیز دارد و آن این است که اگر دولت‌ها از این ابزار به شکل بی‌رویه استفاده کنند و به پایداری بدهی خود توجه نکنند، این ابزار در بلندمدت می‌تواند دردسرساز شود و خود فشار مضاعفی بر بودجه تحمیل کند. به همین دلیل توصیه می‌شود که نسبت بدهی به تولید ناخالص داخلی با توجه به ویژگی‌های اقتصاد هر کشور در سطح استاندارد نگه داشته شود.

بررسی‌های یک پژوهش نشان می‌دهد با وجود اهمیت و فواید ابزار بدهی در شرایط بحرانی اقتصاد، استفاده از این ابزار بدون در نظر گرفتن الزامات آن به یک تهدید اقتصادی منجر می‌شود. بررسی وضعیت استفاده از این ابزار بدهی از آن جهت دارای اهمیت است که اقتصاد ایران به نفت وابسته بوده و تحریم‌های اقتصادی و کسری بودجه ناشی از آن موجب شده است در سال‌های گذشته این ابزار مورد توجه قرار بگیرد. هرچند که استفاده از ابزار بدهی در شرایط بحران اقتصادی مفید است، با این حال استفاده بیش از حد از آن خود بحران‌زاست.

در سال‌های اخیر، به واسطه اعمال تحریم‌های بی‌سابقه و کاهش شدید درآمدهای نفتی، سیاستگذاران اقتصادی در ایران نیز به استفاده از ابزارهای مالی منظور تامین مالی کسری بودجه، ممانعت از پولی‌سازی کسری بودجه و ایفای تعهدات دولت، به انتشار گسترده اوراق بدهی روی آوردند. اما سرعت گرفتن انتشار اوراق در ایران طی سال‌های اخیر با وجود چشم‌انداز افزایش درآمدهای نفتی و رفع احتمالی تحریم‌ها، خطر استفاده غیر‌بهینه و پرهزینه از اوراق بدهی و تبدیل اوراق بدهی به ابزاری جهت جبران ناکارآمدی‌ها و ضعف‌های ساختاری اقتصاد کشور احساس می‌شود. پژوهشکده امور اقتصادی در یک گزارش پژوهشی به بررسی استفاده مطلوب از بازار بدهی پرداخته است.

تامین مالی به وسیله بدهی، یکی از راه‌های مدرن تامین مالی است که دولت‌ها در سطح کلان و شرکت‌ها در سطح کوچک‌تری از آن استفاده می‌کنند و منابع موردنیاز خود را به دست می‌آورند. گزارش «بررسی نهادها و ابزارهای بازار بدهی» نیز به بررسی تامین مالی دولت از طریق بدهی پرداخته است. بر اساس این پژوهش موضوع بدهی‌های دولتی یکی از مهم‌ترین مشکلات این روزهای دولت است. در واقع بازار بدهی، یکی از مهم‌ترین و موثرترین اجزای نظام‌های اقتصادی و مالی است. طبق تحقیقات صورت‌گرفته در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه در چند دهه اخیر، دستیابی به نظام مالی پولی عمیق و کارآ بدون وجود بازار بدهی سالم با کارکرد مناسب و عمق کافی اساسا امکان‌پذیر نیست. استفاده از روش‌ها و ظرفیت‌های بازار بدهی، یکی از روش‌های تامین مالی در اقتصاد هر کشور است و این نوع تامین مالی بیشتر در کشورهایی که نظام مالی آن‌ها سرمایه‌محور است، رایج است. می‌توان گفت مهم‌ترین دلیل استفاده از ابزار بدهی توسط دولت این است که این امر منجر به تامین بودجه بخش عمومی شده و از تسلط سیاست‌های مالی دولت بر سیاست‌های پولی جلوگیری می‌کند. بنابراین مهم‌ترین ویژگی بازار بدهی، کاهش بار استفاده از ابزارهای مالی مسوولیت بانک مرکزی در تامین مالی تولید است.

تامین مالی رایج در جهان

این گزارش بیان می‌کند انتشار اوراق بدهی برای تامین مالی بودجه امر رایجی در اقتصاد جهانی است و میزان استفاده از این ابزار به میزان توسعه‌یافتگی کشورها بستگی دارد. کشورهای توسعه‌یافته به‌ویژه در دوره‌های بحران، از جمله بحران مالی در سال‌های 2008 و 2009 یا در دوره شیوع کرونا، برای احیای اقتصاد و جلوگیری از رکود از این ابزار استفاده کرده و اقدام به انتشار گسترده اوراق بدهی کرده‌اند. کشورهایی که از این ابزار استفاده می‌کنند پس از آنکه به هدف خود دست یافتند و اقتصاد به شرایط باثبات بازگشت، حجم انتشار اوراق بدهی خود را کاهش داده و از طریق درآمدهای پایداری مانند مالیات، نسبت به تامین بودجه و باز‌پرداخت بدهی‌های به‌وجودآمده اقدام و در زمان سر‌رسید اوراق‌ها، بدهی‌های خود را پرداخت می‌کنند. انتشار اوراق بدهی می‌تواند از طریق بازار داخلی یا بین‌المللی صورت بگیرد. نکته قابل‌توجه در مورد این مساله این است که انتشار اوراق در بازارهای بین‌المللی امکان تعمیق بازار بدهی را برای ناشران فراهم می‌کند. اما در صورتی که نرخ تورم در کشورهای منتشر‌کننده بالا و کشور مورد‌نظر دارای نوسانات نرخ ارزی باشد، خرید اوراق آن کشور توصیه نمی‌شود، زیرا بازپرداخت تعهدات آن مقرون به صرفه نیست.

اشکال بازار بدهی

برای شناخت بهتر بازار بدهی می‌توان آن را به بازار پول و اوراق قرضه تقسیم کرد. براساس گزارش مذکور، بازار پول برای ابزارهای بدهی کوتاه‌مدت است. در‌حالی‌که بازار اوراق قرضه، ابزارهای میان‌مدت و بلندمدت را معامله می‌کند. در‌واقع بازار پول، بازاری برای داد‌و‌ستد پول و دارایی‌های دیگر مالی است که جانشین نزدیک پول محسوب می‌شوندکه سررسید کمتر از یک سال دارند. به بیان دیگر، بازار پول به عنوان بازار ابزارهای مالی کوتاه‌مدت با ویژگی اندک بودن ریسک عدم‌پرداخت، نقد‌شوندگی و ارزش اسمی زیاد شناخته می‌شود. اوراق قرضه نیز نوع دیگری از بازار بدهی است. بازار اوراق قرضه که همچنین با نام بازار درآمد ثابت نیز شناخته می‌شود، نوعی از بازار مالی است که در آن مشارکت‌کنندگان می‌توانند قرض جدید منتشر کنند یا می‌توانند اوراق بدهی معمولا به شکل اوراق قرضه خرید و فروش کنند. هدف اصلی بازار اوراق قرضه، مهیا کردن مکانیزمی جهت تامین سرمایه بلندمدت دولت و بخش خصوصی است. اوراق قرضه، بیانگر مالکیت دارندگان آن‌ها در طرح‌های تجاری یا صنعتی که اوراق انتشار یافته نیست و بیشتر نشانگر وام است که خریداران اوراق، به صاحبان‌ها و صادرکنندگان اوراق داده‌اند. در‌حال‌حاضر در ایران سه نوع اوراق بدهی دولتی، اوراق بدهی شهرداری و اوراق مشارکت منتشر می‌شود.

ایران و استفاده از ابزارهای بدهی

یکی از ویژگی‌های اقتصاد ایران نفتی بودن آن است. این مساله زمانی اهمیت پیدا می‌کند که تحریم‌های نفتی در سال‌های گذشته تاثیر زیادی بر دخل‌و‌خرج دولت داشته و کسری بودجه حاصل از آن منجر به بروز مشکلات متعددی در اقتصاد شده است. بنابراین می‌توان حدس زد که استفاده از ابزار بدهی در اقتصاد ایران مفید است. این گزارش بیان می‌کند در سال‌های اخیر، به واسطه اعمال تحریم‌های بی‌سابقه و کاهش شدید درآمدهای نفتی، سیاستگذاران اقتصادی در ایران نیز به منظور تامین مالی کسری بودجه، ممانعت از پولی‌سازی کسری بودجه و ایفای تعهدات دولت به انتشار گسترده اوراق بدهی روی آوردند. اما سرعت گرفتن انتشار اوراق در ایران طی سال‌های اخیر و انتشار حجم بالایی از عرضه اوراق جدید در قانون بودجه سال 1400 و تعیین مابه‌ازای هزینه‌ای بر آن، با وجود چشم‌انداز افزایش درآمدهای نفتی و رفع احتمالی تحریم‌ها، خطر استفاده غیربهینه و پرهزینه از اوراق بدهی و تبدیل اوراق بدهی به ابزاری جهت جبران ناکارآمدی‌ها و ضعف‌های ساختاری اقتصاد کشور را گوشزد می‌کند.

تبدیل ابزار مفید به تهدید اقتصاد

از آنجایی که احتمال استفاده نامناسب از اوراق بدهی وجود دارد نیاز است که پیش از استفاده از این ابزار قواعد پایداری مالی مورد بررسی قرار گیرد. بر اساس پژوهش حاضر دلیل این کار این است که اجرای ترکیبی از قواعد مالی که الزامات اولیه تمهیدات حمایتی و ظرفیت‎‌های نهادی مناسب را داشته باشد، می‌تواند با اعمال محدودیت‌های بلندمدت، راهنمای عملیاتی برای اتخاذ سیاست مالی بوده تا از اتخاذ تصمیمات مقطعی سیاسی یا مصلحت‌های مالی جلوگیری کند. از طرفی بازار پول فعال و هماهنگی بین دولت و بانک مرکزی در انتشار اوراق به عمق بیشتر اوراق دولت کمک می‌کند. نکته دیگر آنکه تنوع در خریداران اوراق بدهی دولتی، تضمینی برای نقد‌شوندگی و ثبات تقاضای اوراق محسوب می‌شود. تجربه کشورهایی که در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته‌اند نشان می‌دهد هرچند بهره‌گیری از نوآوری‌های مالی، ساختار نظام مالی را متحول ساخته و مدیریت ریسک را بهبود می‌بخشد، با این حال در صورتی این ابزارها می‌توانند دارای کارآیی مناسبی باشند که الزامات درمورد آنها در نظر گرفته و رعایت شوند. جان کلام آنکه اگر الزامات در استفاده از این ابزارهای مالی به درستی رعایت نشود، همین ابزارها به جای آنکه به بهبود اقتصاد منجر شوند، به تهدیدی برای اقتصاد تبدیل خواهند شد.

توصیه‌های کارشناسی برای استفاده از ابزار بدهی

توصیه‌هایی برای بهبود عملکرد استفاده از ابزار بدهی برای تامین مالی وجود دارد. این پژوهش به بررسی برخی از توصیه‌های کارشناسانه برای عملکرد بهتر استفاده از این ابزارها پرداخته است. برای مثال یکی از توصیه‌ها این است که انتشار اوراق دولت نباید به افزایش نرخ در بازار بین‌بانکی دامن بزند. همچنین، نرخ اوراق دولت در بازار باید یکی از ملاک‌های تعیین نرخ سود اوراق بوده و سیگنال‌دهی نرخ اوراق دولت باید در بازار تقویت شود. علاوه بر آن گفته می‌شود که وجود بازارگردان اوراق دولت ضروری است. هدایت نقدینگی به مسیر صحیح یکی از موارد مهم چگونگی استفاده از ابزار‌های بدهی است؛ به همین دلیل گفته می‌شود صکوک به عنوان یکی از ابزارهای بازار بدهی پاسخگوی بسیاری از نیازهای تامین مالی کوتاه‌مدت و میان‌مدت بنگاه‌های اقتصادی و حتی دولت است و می‌تواند به هدایت نقدینگی به مسیر صحیح و جلوگیری از رشد بازارهای ناسالم، کاهش فشار بر شبکه بانکی جهت تامین مالی و بهبود شفافیت در بازار‌های مالی کمک کند. صکوک، اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی هستند که بر پایه یکی از قراردادهای مورد تایید اسلام طراحی شده‌اند و دارندگان اوراق، به صورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن‌ها هستند. نکته قابل توجه این است که دولت باید در نظر داشته باشد که استفاده از انتشار اوراق در مواقع ضروری صورت بگیرد و یک راه حل دم‌دستی استفاده نشود.

اوراق به چه میزانی باید منتشر شود؟

به صورت کلی در سال 1400 حجم عمده‌ اوراق منتشر‌شده به اسناد خزانه اسلامی، سلف نفت و مرابحه عام اختصاص داشته است. بررسی رویکرد دولت در لایحه بودجه 1401، حکایت از انتشار انواع اوراق مالی اسلامی تا سقف 86هزارمیلیارد تومان از سوی دولت دارد که در مقایسه با سال 1400، 33درصد کاهش داشته است. اما علاوه بر رقم مذکور دولت مجاز است برای بازپرداخت اصل و سود اوراق سر‌رسید‌شده در سال 1401، تا سقف 10هزارمیلیارد تومان اوراق مالی اسلامی منتشر کند. بنابراین در بخش درآمد حاصل از صادرات نفت و فروش شرکت‌ها، حکم جبران میزان عدم تحقق با فروش اوراق آورده شده است که این امر موجب افزایش فروش اوراق خواهد شد. این پژوهش بیان می‌کند که حجم بالای انتشار اوراق بدهی طی دو سال اخیر، موجب بروز انتقادات از سوی سهامداران و فعالان بازار سرمایه در کشور شده است. دلیل این انتقادات آن است که انتشار این اوراق موجب کاهش ارزش سهام می‌شود.

می‌توان گفت بازیگران بازار بدهی با بازیگران سهام متفاوت هستند و صندوق‌ها خریداران اصلی اوراق به حساب می‌آیند که دارای محدودیت و حدنصاب هستند؛ با توجه به ریسک‌پذیری دارندگان واحدهای صندوق، آنها باید بخشی از منابع خود را به اوراق دولت و اوراق با درآمد ثابت بخش خصوصی تخصیص دهند. بنابراین با توجه به تفاوت در ریسک‌پذیری بازیگران این بازارها توصیه این است که این مساله برای دارندگان سهام شفاف شده و ذهنیت نا‌صحیح فعالان بازار سرمایه در این زمینه فراهم شود. همچنین باید به این نکته نیز اشاره کرد که براساس شواهد تجربی و مطالعات پژوهشی صورت‌گرفته، تغییرات نرخ بازدهی، ترکیب دارایی پرتفوی صندوق‌ها را تغییر می‌دهد. از آنجایی که پرتفوی صندوق‌ها مکمل یکدیگر هستند، بنابراین پول نقد بلافاصله از اوراق به سوی سهام جا‌به‌جا می‌شود. برای مثال تا پایان آبان‌ماه سال 1400، ارزش بازار اوراق بدهی در بازار بورس تهران، 73/ 71درصد و ارزش بازار اوراق بدهی فرابورس ایران 22/ 40درصد نسبت به پایان سال 1399 افزایش داشته است. همچنین، در مجموع، کل ارزش بازار اوراق بدهی تا پایان آبان 1400 نسبت به پایان سال 1399 دارای رشد 38درصدی بوده است.

استانداردهای نسبت بدهی به تولید ناخالص داخلی

سقف بدهی در کشورهای مختلف به عوامل مختلفی بستگی دارد. براساس این گزارش سقف بدهی در کشورهای مختلف براساس معیارهایی همچون درجه ثبات و آرامش سیاسی، میزان ثبات بازار مالی از جمله شبکه بانکی، میزان اعتبار دولت در بازارهای بین‌المللی و امکان تامین مالی در بازارهای بین‌‍‌المللی و ظرفیت پرداخت‌های آتی تعیین می‌شود. نسبت بدهی به تولید ناخالص داخلی معیاری است که بدهی عمومی یک کشور را با تولید ناخالص داخلی مقایسه می‌کند. در واقع، با مقایسه بدهی یک کشور با آنچه تولید می‌کند، توانایی آن استفاده از ابزارهای مالی کشور نوعی را برای بازپرداخت بدهی‌های خود نشان می‌دهد. افزایش نسبت بدهی به تولید ناخالص داخلی ریسک نکول را افزایش می‌دهد. بنابراین تلاش کشورها بر آن است که این نسبت را پایین نگه دارند.

با این حال، در شرایطی که کشور دچار بحران‌هایی چون جنگ یا رکود اقتصادی است، جهت تحریک رشد و افزایش تقاضای کل ناچار به استقراض است و به تبع آن این نسبت افزایش می‌یابد. مطالعه بانک جهانی نشان می‌دهد کشورهایی که نسبت بدهی به تولید ناخالص داخلی آن‌ها برای دوره‌های طولانی از 77درصد فراتر رود، کاهش قابل‌توجهی را در رشد اقتصادی تجربه می‌کنند. همچنین هر واحدی درصد بدهی بالاتر از سطح 017/ 0واحد درصد سالانه از نظر کاهش رشد اقتصادی برای کشورها هزینه دارد. این اعداد در بازارهای نوظهور به اندازه 64درصد افزایش نسبت بدهی به تولید ناخالص داخلی و کاهش سالانه 02/ 0واحد درصد است. بر اساس آمارهای بانک مرکزی تولید ناخالص داخلی ایران در سال 1400 حدود 6500هزارمیلیارد تومان بوده است. نکته قابل توجه درمورد میزان بدهی‌های دولت این است که رقم دقیقی از آن در دست نیست. اما بر اساس اعلام دیوان محاسبات بدهی دولت در سال 1400 حدود 1000هزار میلیارد تومان بوده است. بر این اساس می‌توان گفت نسبت بدهی به تولید ناخالص داخلی کشور در سال گذشته حدودا 15درصد بوده است. اگر میزان بدهی‌های دولت به‌درستی احصا شود، ممکن است که درصد مذکور بیش از این مقدار باشد.